Een reis langs de mooiste landschappen – Kick Bras spreekt over mystiek in de schilderkunst
Mijn oma had een zeegezicht van Willem Gruyter Jr. (1817-1880) boven de bank hangen. Nou ja, het was eigenlijk een ingelijste print, maar dat doet er niet toe. Het was een schilderij met indrukwekkende wolken en hoge golven. Aan de rookpluim van het radarstoomschip te zien stond er een stevige wind.
Als kind werd ik vooral geboeid door de kleine zeilboot op de voorgrond die met grote moeite de hoge golven trotseerde. Ik ervoer iets van huiver als ik naar de kleine mensen keek die in de boot zaten. Fascinerend dat kunst dat effect kan hebben.
Theoloog en kenner van kunst en mystiek Kick Bras staat op 12 oktober in ons kerkgebouw uitvoerig stil bij landschapskunst. Hij heeft er een boek over geschreven, Het bezielde Landschap. Een boek dat leest als een reisgids. We worden meegenomen langs landschappen van tal van schilders door de eeuwen heen, van William Turner tot Georgia O’Keeffe, van Vincent van Gogh tot Piet Mondriaan. Hieronder geef ik alvast een indruk van het boek van Bras.
Landschapsschilders zijn er vaak bewust op uit om toeschouwers in vervoering te brengen, zegt Bras. Waar schilders in de middeleeuwen en de Gouden Eeuw mensen vooral willen bewegen tot aanbidding van God, tonen ze vanaf de Romantiek de woestheid van de natuur als commentaar op de enorme maatschappelijke veranderingen die de vroege 19e eeuw laat zien.
Symbolisme
De meeste aandacht geeft Bras aan het symbolisme dat rond 1880 opkomt. Kunstenaars die tot deze stroming worden gerekend proberen niet langer hun onderwerp zo natuurgetrouw mogelijk weer te geven. In plaats daarvan concentreren ze zich op de essentie, de werkelijkheid áchter de werkelijkheid. Ze pogen met andere woorden de ziel van iets te vatten en daarmee licht te werpen op het wezen van dat wat ze schilderen. Het wekt weinig verbazing dat we de kunst in die tijd steeds abstracter zien worden.
Waarom zetten de symbolisten zo hoog in? Net als hun voorgangers van de Romantiek leveren zij kritiek op ontwikkelingen in hun eigen tijd. De samenleving verandert vliegensvlug door de voortrazende industrialisatie en de oprukkende verstedelijking. Historicus Maarten van Rossum schrijft hierover: “De technische afstand tussen het Rome van 100 na Chr. en 1800 is kleiner dan de afstand tussen 1800 en 1900.” (Bron: Tijdschrift Maarten, zomer 2013).
Ontheemding
De symbolistische kunstenaars die Kick Bras behandelt in zijn boek ervaren een grote mate van ontheemding en een diep verlangen naar verbinding en eenheid. Ze drukken dat uit in hun werken en willen zo zichzelf en het publiek troost bieden. Zo zien we hoe – te midden van de hectiek van het fin de siècle – schilders als Van Gogh en Gaugain juist heel serene landschapsschilderijen maken. Ze leggen daarin de puurheid, stilte en de bezieling vast die ze in toenemende mate missen in hun eigen wereld.
Bovenstaande grote historische lijnen werkt Bras uit in het eerste deel van zijn boek. In het tweede deel behandelt hij negen thema’s. Denk aan vitaliteit en afbraak, bomen, bloemen, planten en dieren, licht en donker en bergen. Steeds komen aan de hand van de thema’s allerlei kunstenaars en kunstwerken voorbij en dat alles opnieuw in chronologische volgorde. Ook enkele zeegezichten passeren de revue (maar niet het werk van Willem Gruyter).
Al met al staan er veel namen in het boek van Bras, ook van voor mij volslagen onbekende schilders. Dat maakt het doorlezen van het boek soms wat moeizaam. Maar het is niet de bedoeling om het boek in één ruk uit te lezen. Het boek leent zich er juist uitstekend voor om rustig gedoseerd door te bladeren en de vele kleurige afbeeldingen op je in te laten werken.
Lezing
Tijdens de lezing neemt Bras ons aan de hand voor een tocht door het landschap van het symbolisme. Hij toont tal van schilderijen en wijst ons op wat de kunstenaars hebben willen laten zien, wat hen dreef en laat ons onderzoeken wat de kunstwerken oproepen. Aan de orde komen thema’s als het verlangen naar een aards paradijs, kosmisch besef en de berg als manifestatie van het goddelijke.
De lezing wordt gehouden op 12 oktober 2023 in de Kerk met de Beelden, Peulenstraat 167 in Hardinxveld-Giessendam. Aanvang 20.00 uur. Bij de uitgang zal een vrijwillige bijdrage worden gevraagd.
